Walka klas trwa

Katasz napisała w komentarzu do poprzedniego posta o tym, że największym szokiem po przyjeździe do  UK był tutejszy system klasowy. Moim także, a temat zafascynował mnie do tego stopnia, że przestudiowałam różne uczone tomy na ten temat. Powstał z tego esej, którego fragment poniżej.

W zamierzchłych czasach mego dzieciństwa spędzonego w małym miasteczku na Warmii, w dawno pogrzebanym systemie politycznym, świat dzielił się na tych, którzy mieli mało i tych, którzy mieli nieco więcej. Tych pierwszych było dużo; w tej drugiej, nielicznej grupie mieścili się tzw. prywaciarze oraz aparatczycy wyższego szczebla. Moi rodzice pochodzili z typowych, a więc dość biednych, robotniczo-chłopskich rodzin i byli pierwszym pokoleniem, któremu udało się zdobyć średnie i wyższe wykształcenie. Mnie i moich młodszych braci  posłano do najbliżej znajdującej się podstawówki i nie przypominam sobie, by ktokolwiek dyskutował o poziomie szkół czy perspektywach zawodowych. Elitarne szkoły średnie czy kierunki studiów były oblegane, i ciężko się tam było dostać, ale nie były całkowicie poza zasięgiem biednych, za to zdolnych prowincjuszy. Choć wtedy nie znałam tego pojęcia, społeczna mobilność, czyli awans młodego pokolenia na wyższy poziom wykształcenia i czasem zarobków, była dość powszechnym zjawiskiem, przynajmniej w miastach. W moim długo nieotynkowanym bloku z lat 80. mieszkały zarówno sprzątaczki, jak i lekarze, a do szkoły chodziłam zarówno z dziećmi z okolicznych PGR-ów, rolników z małych gospodarstw, jak i inteligencji. Mimo zagadkowego ze względu na panujący ustrój braku szkolnych mundurków, nikt specjalnie nie wyróżniał się lepszym strojem czy przyborami, choć zazdrościło się czasem tym szczęściarzom, którym krewni z Zachodu przysłali kolorowy dres czy piórnik made in China. Wszyscy mówiliśmy po polsku mniej więcej tak samo, bez akcentu regionalnego, bo byliśmy potomkami mieszanki Polaków sprowadzonych  z różnych regionów, by zasiedlili dawne Prusy Wschodnie. Niektórym zdarzały się błędy gramatyczne, ale nikt nie zgadłby po wymowie, jakie było nasze pochodzenie społeczne i czym zajmowali się nasi rodzice. Zresztą, kiedy wyjechałam do szkoły średniej  z internatem w Warszawie, wciąż nie było żadnej wyczuwalnej różnicy w tym, jak ja mówiłam po polsku a jak mówiły moje koleżanki z różnych zakątków Polski, a wiele z nich pochodziło z zamożniejszych niż mój domów, lub tzw. starej inteligencji. 
Podobnie było na studiach, również w Warszawie. Mogłam czasem zidentyfikować Ślązaka, Krakusa czy Poznaniaka, ale raczej po specyficznym słownictwie, niż po wymowie. Kiedy mój owczesny chłopak, pochodzący ze Śląska Cieszyńskiego, skomentował film jako „dupny“, nie byłam pewna, czy powinnam się przyznać, że mnie się podobał. By się dowiedzieć czegoś więcej o statusie materialnym  czy wykształceniu rodziców kolegi czy koleżanki, musiałam nawiązać z nimi bliższą znajomość, bo „na oko“ wszyscy należeliśmy z grubsza do jednej klasy społecznej, wszyscy używaliśmy tej samej, „telewizyjnej“ polszczyzny. 
Dorastałam w etnicznie i religijnie homogenicznym kraju, w którym system klasowy zlikwidowano, bo fizycznie wybito elity i mniejszości. Nie dalej jak w 2006 roku The Economist pisał: „I weźmy pod uwagę zniszczenie elit Polski, co pozbawiło ten kraj klasy średniej, pomagającej stabilizować i prowadzić tych jej post-komunistycznych sąsiadów, którzy mieli pod tym względem więcej szczęścia.“*Niedobitki polskiej arystokracji mieszkały głównie za granicą, i mówiły nie tyle z akcentem wyższych sfer, co zdradzającym fakt, że polski często nie był ich pierwszym językiem (poznałam kiku takich potomków przez kolegę, który pracował w ambasadzie francuskiej). Potomkowie tych resztek inteligencji, która przetrwała wojnę i Powstanie Warszawskie, stanowili mizerny procent społeczeństwa i byli zajęci konspirowaniem przeciw komunie. Znakomita większość ludzi w ogóle nie zawracała sobie głowy miejscem w hierarchii społecznej. Zarobki robotnika i profesora niewiele się różniły,  wykształcenie i ambicja nie były nagradzane, ale często stanowiły przepustkę do lepszego życia za granicą. 
Choć po wejściu Polski do Unii Europejskiej wielu Polaków przyjechało na Wyspy Brytyjskie, bo widziało dla siebie lepsze perspektywy tutaj, niż w Polsce, spora ich część  z zaskoczeniem odkryła, że to w Polsce łatwiej jest awansować społecznie. Większość moich pozostałych w Polsce koleżanek i kolegów ze szkoły czy studiów, a zatem pokolenie dzisiejszych trzydziestolatków, pochodzących często z robotniczych rodzin, których rodzice poprzestali na zawodówce lub technikum, skończyła studia i wykonuje lepiej płatną, bardziej prestiżową pracę, niż poprzednie pokolenia. Nie twierdzę, że polskie społeczeństwo jest kompletnie bezklasowe i egalitarne. Byli i są, rzecz jasna, równi i równiejsi. Ale te różnice okazują się śmiesznie małe w porównaniu z zawiłym, wszechobecnym systemem klasowym w Wielkiej Brytanii. Paradoksalnie, bo przecież pochodzę z kraju, gdzie wcielono w życie eksperyment wymyślony przez Karola Marksa, i gdzie większość obywateli, stosując kryteria brytyjskie, nadal mieści się w kręgu klasy robotniczej,  byłam kompletnie nieświadoma zjawiska, które było inspiracją ojca komunizmu. Marks i Engels spędzili wiele lat obserwując głębokie podziały w angielskim społeczeństwie; do długiej listy grzechów, które Brytyjczycy mają na sumieniu, takich jak kolonializm i problemy na Bliskim Wschodzie, możemy dorzucić Das Kapital. Marks leży pochowany na londyńskim Cmentarzu Highgate. Kiedy byłam tam ostatnim razem, zauważyłam, że podniesiono ceny biletów za wejście do zachodniej części Cmentarza. Grób Marksa leży w części wschodniej, do której wstęp nadal jest bezpłatny – interwencja zza grobu?

---

*The Economist, 13 -19 maja 2006